سیرکولاسیون در ساده ترین بیان به معنی این است که چگونه مردم در فضاها حرکت می کنند. علاوه بر حرکت در فضا نحوه تعامل با آن نیز از اهمیت خاصی برخوردار است.

این حرکت و تعامل، هر نوع حرکت و تعاملی را شامل می شود. این حرکت و چرخش در فضا می تواند چه افقی و چه عمودی و اتاق به اتاق، فضا به فضا، طبقه به طبقه، حرکت از بیرون به داخل و از داخل به بیرون و … باشد.

باید به این نکته توجه کرد که مخاطب (کاربر) هر نوع طراحی در معماری انسان می باشد و در هنگام طراحی بایستی به این نکته توجه کرد و طراحی را صرفا برای انسان انجام داد.

در سیرکولاسیون نیز بایستی تمامی ویژگی های انسان در نظر گرفته شود و کاربر باید بتواند در کمترین زمان و به بهترین وجه در فضاها حرکت کند و جابجا شود.

با توجه به این مقدمه در این مقاله از مدرسه معماری به بررسی مفهوم سیرکولاسیون و جنبه های مختلف آن می پردازیم و سعی می نماییم ضمن این بررسی به سوالات زیر پاسخ دهیم:

• تعریف دقیق سیرکولاسیون چیست؟
• اهمیت سیرکولاسیون در معماری چیست؟

بررسی تعریف سیرکولاسیون

اصطلاح سیرکولاسیون به معنی گردش در فضا و دسترسی به بخش های مختلف ساختمان (بنا) است. بیان کردیم که در معماری، سیرکولاسیون به نحوه حرکت افراد و تعامل آن ها با یک ساختمان اشاره دارد.

اهمیت سیرکولاسیون در معماری

در ساختمان هاو فضاهای عمومی، سیرکولاسیون از اهمیت بالایی برخوردار است. سازه هایی مانند آسانسور، پله برقی و پله ها اغلب عناصر سیرکولاسیون محصوب می شوند، زیرا برای بهینه سازی حرکت و گردش افراد در ساختمان طراحی شده اند.

در برخی شرایط، سیرکولاسیون یک طرفه مدنظر است.

کارآیی و کیفیت سیرکولاسیون بر کیفیت فضای معماری و بهره برداری از آن تاثیر مستقیم دارد و از هر دو جنبه فیزیکی و روانشناختی حائز اهمیت است. از منظر فیزیکی می توان گفت که اغلب فعالیت های انسان نیازمند حرکت است و از دیدگاه روانشناختی، درک اما از قضا و فرم معماری، به ویژه درک بصری، متأثر از مکانیسم کشف قضا و در واقع سیرکولاسیون است. در فضاهای پرتردد نظیر پایانه ها، سینماهای موزه های نمایشگاه ها و ورزشگاه ها، السیرکولاسیون جزو اصلی ترین عوامل مؤثر بر طراحي و چه بسا عنصر محوری در مفهوم طراحی است. برای مثال در

طراحی مسیر های خروج اضطراری از ساختمان یا حرکت عمودی و افقی در بیمارستانهاء سیرکولاسیون به عاملی حیاتی تبدیل می شود

به رغم چنین نقش مهمی در معماری، در ایران به ندرت ساختماني می بینیم که با توجه کافی به سیرکولاسیون طراحی و ساخته شده باشد..

در بسیاری از ساختمان ها نیاز های فیزیکی تردد، نظیر دسترسی معلولان، آسانسورهای کافی و سریع، پلكان راحت و بی خطر و راهروهای با عرض كافي وجود ندارند و به لحاظ بصری، راه یابی در فضا، امکان کشف و درک فضای معماری از طریق تردد در فضا درست پیش بینی نشده است. مهم ترین وجوه فنی مرتبط با مقوله سیرکولاسیون را می توان بدین ترتیب برشمرد

الف: مسیر ورود و ارتباط آن با فضای بیرون، حجم تردد، کاهش تبادل حرارتی با فضای خارج، د ستر سی معلولان، دسترسی انواع اتومبیل و دیگر وسایل حمل و نقل، کنترل ورود و امنیت | به سیستم توزیع و دمعتر سعي شامل حرکت افقی و عمودی، اجتناب از تداخل و تقاطع مسیرهای متفاوت (مثل پیاده و سوارة، مسیر ورود مهمانان و خنده مد، در هتل، مسیر خروج و ترانزیت در فرودگاه و … )، ظرفیت و سرعت آسانسور ها، عرض پلکان و پلکان برقی، میزان شیب و عرض شيبراهه ها و عدم الغزندگی آن ها، روشنایی لازم برای راهیابی، عرض و طول راهروها، عرضه

جهت و مشخصات فنی درها | ج: خروج و خروج اضطراری شامل مسیر های فرار به لحاظ میزان عرضه

طول، روشنایی، مقاومت در مقابل حریق، عدم لغزندگی جهت و مشخصات فنی درها در مسیر، تناسب سیستم های خروج اضطراری با جمعیت پذیری فضا، طبقه و ریسک حریق

مباحث اصلی مرتبط با جنبه های روانشناختی و ادراک بصری سیرکولاسیون نیز از این قرارند:

الف: نحوه کشف حجم بیرونی ساختمان و ورود به بنا ( با مجموعه ) ب؛ جهت یابی ج: دسترسی، اصلاح یا تغییر مسیر د: کشف فضای معماری از طریق حرکت هد: فضای تردد به مثابه قضای زندگی

بود شکل گیری نظام قضایی معماری بر پایه سیرکولاسیون

معماران از دیرباز در شست به انداز طراحی حجم ساختمان به چگونگی کشف و درک حجم آن از بیرون نیز توجه داشته اند. یونانیان باستان ساختمان معابد خود را همچون مجسمه ای در فضای آزاد طراحی و بنا می کردند تا گوشه و کنارهای آن، بسته به زاويه ديد دلخواه با اتفاقی بازدید کننده، کاملا قابل دیدن باشد. هخامنشیان مهمانان را از طریق مجموعه ای از پلکان هاء دروازه ها و مسیرهای از پیش تعیین شده هدایت می کردند تا آنها بتوانند نمای اصلی بنا را کشف کند و ببیند. این تمایل به کنترل محور بصری نمای ساختمان همواره در معماری ایران وجود داشته است. میدان نقش جهان اصفهان شان طراحی شده که عمق میدان از نقطه ديد دهانه بازار بیشتر به نظر برسد. در عین حال ورودی های دو مسجد امام و شیخ لطف اله با ظرافت خاصی نگاه بیننده را در چارچوب قاب شاي بصري متوای هدایت می کنند به عنوان نمونه ای از معماری معاصر می توان به بنای شاخص لادفانس پاریس اشاره کرد که روی یکی از سنسور هاي اسپنسیم شهر قرار گرفته، اما با چرخشی نسبت به این مدالعبور طراحی شده تا تجسم ساختمان که با ما به دروازه ای بر رنگ برای شهر است، بیشتر با کامل تر دیده شود.

در دوران تعلیل، اساتید طراحی که از پیروان با شاگردان معماران بزرگ جنبش مدرن هسچن لوکوربوزیه بر ليس وشعر روعه بودند، به ما می آموختند که هر گاه انسان در یک مسیر پیاده با سواره یا مانعی بصري مواجه شود، | به طور غریزی به چرخش و تغییر مسیر متمایل می شود. به همین دلیل است که بر سر پیچ جاده ها ردیفی از درخت می کارند و یا مثلا اگر ورودی ساختمان بر محور دسترسی منطبق نباشد یک دیوار ساده مستقر در محور بصری به ما القا می کند که برای ورود به ساختمان باید به سمت چپ یا راست بچرخیم. جهت یابی در قضا مسئله میشی است که امروز اغلب از طریق نصب تابلوهای راهنما صورت می گیرد، اما بهتر است که فرم معماری جهت یابی را ممکن کند. تجربه نشان می دهد که انسان پس از سه بار چرخش در مسیر جهت را کم می کند. به همین دلیل پس از مدت کوتاهی گردش در بازارها تشخیص جهت و مکان نسبت به شهر بسیار دشوار می شود. بنابراین جهت و مسیر تردد

در بازارها خطی و بر اساس سلسله مراتب فتاتی دقیقی است که جهت یابی را آسان می کند.

برای تسهیل جهت یابی در ساختمان ها باید حتی المقدور از ایجاد تقارن و مشابہت اجتناب کرد. در بسیاری از برج های اداری با هتل ها با هسته مرکزی، پس از خروج از آسانسور نمی توان جهت را تشخیص داد. ارزش گذاری متفاوت فضاها، ایجاد گشایش ها و فضاهای خالی داخلی برای پدید آوردن امکان درک حجم درونی ساختمان و استفاده از گرافیک محیطی (رنگ. نوشته و علائم بزرگ، از جمله روش هایی هستند که حس جهت یابی در فضا را تقویت می کنند. در پروژه ويل ارنس، کتابخانه دانشگاه اوترخت، پلکان و راهروهای کتابخانه در فضاي سالن اصلی معلق اند و از هر گوشه ساختمان می توان نحوه

شرکت در فضا را به راستی مشاهده کرد. وجود سطوح شیشه ای وسیع در نما روش دیگری است که ارتباط بین درون و بیرونی و بنابراین حس جهت یابی را تقویت می کند

یکی از مسائل مهم در طراحی سیستم گردش در فضا امكان پذيري تغییر و انلاین مسیر است. در بناهایی که فضاهای حرکتی به مانند در ماست

طراحي مي شوند (تا حدی مثل بازار چه گلستان در شهرک غرب به از فضای اصلی شاخه هایی منشعب و از این شاخه ها نیز شاخه های فرعی دیگر جدا می شوند، مرگت نهایتا به یک بین لیست با مسیر مهجور ختم می شود، بنابراین اگر شخصی در نیمه راه بخواهد مسیرش را عوض کند ناچار باید به عقب باز گردد. سیستم های توزیع شبکه ای از این لحاظ موفق ترند، اما مشکلشان این است که راهیابی در آنها سخت تر است، زیرا ممکن است گروه های ارتباطی مشابه هم و غیر قابل شناسایی باشند. هماهنگ کردن طراحی معماری برای ارزش گذاری متمایز گردها و در جدیدی مسیرها به لحاظ طول، عرض، ارتفاع و ویژگی های شکلی و گرافیکی می تواند این مشکل را حل کند. در سیستمهای خطی نظیر بازار یا عورتهای مارپیچ متل موزة بنز در اشتوتگارت با گوگنهایم در نیویورک نیز این مسئله با وارد کردن شیبراهه های فرش یا آسانسور کاملا حل شده است

درک و استنباط ما از قضا و تصویری که نهایتا از آن در ذهن نقش

می باشد د نه تنها از فرم و حجم معماری بلکه متأثر از سیستم کشف العاست و با آن ارتباط مستقیم دارد. رم کولهاوس در طرح سفارت هلند در برلن کاربری های سفارت را طوری طراحی کرد که فضاهای متفاوت طبق یک نظام خطی، همچون اتفاقات یک داستان پشت سر هي أشكار شوند. این تفکر در معماری معاصر سایتهای دیرینه دارد. نخستین بار لوکوربوزیه بود که ابدة ساختمان به مثابه گردشگاه را در قالب طرح ویلا ساوا مطرح کرد

با افزایش حرکت به منزله یکی از مشخصه های زندگی معاصر، فضای حرکت در داخل و در خارج بقا مورد توجه خام قرار گرفت. امروزه طراحان و معماران به ارزش گذاری فای حرکت همچون فضای زندگی با فضای تحقق کاربری های اصلی فضا گرایش دارند. التا كامیاردلا، طراح نه چندان معروف ایتالیایی، در پروژه خانه مسکونی اش در شهر زم، و ابرو را به طرز اغراق آمیزی بار تک، طولانی و با شکلی محلی و متمایز نسبت به سایر بخش های خانه طراحی کرد. ایده او ایجاد فضایی متفاوت برای زندگی، باری بچه ها و حرکت

در تضاد با زندگی کم محرکت امروز بود. چنان که در عین حال خانه هاي راهرو دار قدیمی را به یاد بیاید راد، محمد رضا قانعی در پروژه خانه سندري اذر اصفهان، راه پله را به منزله فضایی مهم برای زندگی تلراحی کرده است. امروزه در ساختمان های اداری طراحان از راهروها و بازگردها برای ایجاد فضاهای کوچک استراحت، فراغت و انتظار بهره می گیرند

اگر چه فضاي معماري على القاعده براساس طرح معمار شکل می گیرد ولی هنگامی عملا به مکان تبدیل می شود که انسان فضا را، هم به لحاظ | فیزیکی و هم روانی، تصرف کند و آن را از آن خویش بداند. یکی از روش های تصرف فضا و شاید قدیمی ترین انهاء تتصرف از طریق حرکت است. امروزه در بسیاری از کاربری های عمومی نظیر نمایشگاه، موزه، فرودگاه و پارک، حرکت، مؤلفة غالب است که طراح می تواند آن را به عنوان عنصر شاخص و محور طراحی در کانسپت پروژه ارزش گذاری کند. پروژه هایی نظیر موزة يمز اثر يو۔ ان استودیو در اشتوتگارت و موزة ماكسي اثر زاها حدید نتیجه همین ارزش گذاری اند. در این پروژه ها سیرکولاسیون بافتهای پیچیده از مسیر است که فضا را شکل می دهد. بازدید کنندگان این بناها وارد شبکه پیوسته و

منسجنسی از فضاهای کوچک و بزرگ می شوند که آنها را در تمامی ساختمان هدایت می کنند و به آنها امکان می دهند هم آثار به نمایش در آمده را به خوبی تماشا کنند و هم محتوای معماران و ساختار فضایی بنا را درک کنند.

با توجه به اهمیت و نقش موتور سیرکولاسیون در معماری، طبیعی است هر نوآوری در طراحی سیرکولاسیون به پیدایش معماری بدیع کمک شایانی کند. موزه گوگنهایم، اثر فرانک لویط رایت در نیویورک، نمونه شاخصی است که در آن نحوه شکل گیری بنا بر اساس سیستم گردش در فضاها را می توان یک شاهکار تلقی کرد. نوآوری رایت در ایجاد یک مفهوم جديد بازديد و گردش در فضای موره ای است. سوره به یک مسیر شیب دار مار پیج تبدیل شده است که بازدید کننده ضمن پایین آمدن از آن كل قضعای موزه را از نظر می اندر اند؛ رویکرد، «عثماني که در موزه هنرهای معاصر تهران اثر کامران دیبا هم به کار گرفته شده است

در ایران اسلام اثر سوهنا”، يازدید کنندگان می تواند از جداره ساختمان که به یک میدان شیب دار تبدیل شده بالا روند و بنابراین تجربه جدیدی را از ساختمان در یابند. در ساختمان دیگری در حومة أمستردام اثر رافائل و پیشیوایی قرار گرفتن پلاکان ساختمان در نحاء تشکلی خاص و منحصر به فرد به پنا بخشیده. ساختمان اخیرا بازسازی شدة اتوميوم در بروکسل، براساس تصورشه از شکل یک مولکول چنان طراحی شده که كل يتا فقط یک سیستم حرکت در فضا مركب از راهروهای شیب دار و دسته های کروی است.

1. Wiol Arats, Utrecht 2. Olga Gambardelis 3. Un Studio 4. Opera of Oslo By Snohetta 5. Rafael Vinoly 5. Atomium